Zachowaniem romskiej historii i kultury oraz edukowaniem tym ich zakresie zajęło się jedyne w Polsce i pierwsze w Europie Muzeum Okręgowe w Tarnowie – ze stałą wystawą w swoim oddziale etnograficznym: Romowie – historia i kultura, Muzeum Etnograficzne w Tarnowie.

Początki

Pierwsza ekspozycja poświęcona Romom (1979) dowiodła dużego zainteresowania tematem i zadecydowała o kontynuacji „romskiego pomysłu”: stworzenia kolekcji eksponatów, a następnie – stałej wystawy. Punktem zwrotnym dla Muzeum stał się IV Kongres Romów w Serocku koło Warszawy. Podczas Kongresu, Marcel Courthiade, lingwista, przedstawił projekt jednolitego i powszechnego zapisu języka romskiego, zaakceptowany i nazwany od miejsca obradowania Kongresu – Pisownią Warszawską. Muzeum Okręgowe w Tarnowie – ze stałą wystawą w swoim oddziale etnograficznym: Romowie – historia i kultura, Muzeum Etnograficzne w Tarnowie[1].

Pierwsza wystawa romska

Stała wystawa, poświęcona Romom powstała w 1990 r. przy okazji wielkiego przedsięwzięcia o znaczeniu społecznym i politycznym, zorganizowanego przez Marcela Courthiade Kongresu Romskiego w Serocku pod Warszawą. Tenże Courthiade sfinansował również stałą wystawę romską w Tarnowie, której pierwszymi gośćmi byli delegaci International Romani Union na IV Kongres. Stała ekspozycja tarnowskiego muzeum, Romowie – historia i kultura – jest pierwszą na świecie stałą wystawą, poświęconą Cyganom/Romom. Przez pewien czas egzystowała także niewielka, prywatna ekspozycja w Indiach, zaś założone formalnie w 1991 r. Muzeum romské kultury w czeskim Brnie – pokazało światu pierwszą ekspozycję dopiero kilka lat później.

Cygańska historia

Wystawa prezentuje wybrane kwestie z historii i kultury Romów, posegregowane w bloki tematyczne, zgodnie z założoną narracją. Wędrówkę zwiedzający rozpoczyna od zapoznania się ze „skondensowanym wizerunkiem Roma”[2], co prezentowane jest poprzez stereotyp – Cygana koczownika, muzykanta, Cygankę tańczącą, wróżącą. Następnie prześledzić można historię narodu romskiego, od szlaków migracji z Indii, poprzez prześladowania europejskie aż po czasy współczesne. Równolegle przedstawia się zróżnicowanie na grupy, odmienności językowe, charakterystyczne profesje, religijność, tradycje. W dalszej kolejności zasygnalizowany jest dorobek artystyczny Romów – literacki, plastyczny i muzyczny. W końcu, zwiedzający dociera do Sali Pamięci, w której zilustrowane są losy Romów podczas II wojny światowej, a osobny kąt poświęcony jest pamięci Romów rozstrzelanych pod koniec wojny w Szczurowej i innych miejscowościach w okolicy Tarnowa. Z informacjami o zagładzie korespondują dane dotyczące stanu tolerancji wobec Romów w dzisiejszej Polsce.

Romska teraźniejszość

W tejże sali znaleźć można również eksponaty związane z językiem romskim i informacje o Romach znanych w Polsce (Szero Rom, lokalni liderzy) i na świecie (np. wspominany już Marcel Courthiade) oraz pamiątki Romów tarnowskich. Centralne miejsce zajmują emblematy tożsamości romskiej – flaga, słowa hymnu oraz odniesienia do indyjskich korzeni Romów. Ostatnia część wystawy zlokalizowana jest na wewnętrznym dziedzińcu Muzeum. Goście mogą zobaczyć tam zrekonstruowane romskie obozowisko. Wokół ogniska stoją tradycyjne cygańskie wozy wagonowe, używane do lat 60. Pomiędzy wozami ustawiono namiot polskich Cyganów oraz eksponaty – dawniejsze przedmioty codziennego użytku.  

Suplementem wystawy jest przewodnik w językach polskim, angielskim i romskim[3].

Wędrówki wystaw

Bogate zbiory Muzeum Cygańskiego[4] pozwalają na równoczesne do wystawy stałej operowanie wystawami czasowymi. Część z nich zorganizowano na miejscu, część przygotowana była dla innych placówek wystawienniczych. W ramach wystaw mobilnych, Muzeum posiada trzy wersje wystaw planszowych (w tym w języku angielskim i włoskim), wystawę fotograficzną Cyganie w Bułgarii oraz plansze z fotografiami, przedstawiającymi Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów. Dodatkowo Muzeum rozporządza eksponatami ruchomymi (w tym również cygańskimi wozami), które prezentują historię i kulturę romską poza siedzibą Muzeum Etnograficznego w Tarnowie, w kraju i zagranicą.

„Muzeum Romskie”, jak często nazywają nas Zwiedzający, organizuje wystawy czasowe, zarówno na terenie obiektu, jak i w plenerze. Prezentuje romską sztukę, dokumentuje i przedstawia dawne i współczesne życie Cyganów oraz historię. Muzeum miało przyjemność zapraszać rozmaitych romskich artystów z Polski i innych krajów, a jego wystawy prezentowane były w wielu polskich i niepolskich miastach. Poza granicami kraju prezentowało zbiory w Czechach, Bułgarii, Danii, Italii, Hiszpanii, Słowacji, Ukrainie, Wielkiej Brytanii i na Węgrzech, a lista krajów, przez które wędrowały nasze eksponaty nadal rośnie.

Aktywni Cyganie

Obok typowej działalności wystawienniczej, Muzeum Etnograficzne w Tarnowie od wielu lat inicjuje rozmaite formy aktywności kulturalnej, integrujące Romów i nie-Romów, chroniące romskie dziedzictwo kulturowe, kształtujące postawy tolerancji i przyjaźni oraz edukujące młode pokolenie. Najbardziej znanym przedsięwzięciem jest Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów, organizowany już od 1996 r.[5] Stanowi on rodzaj pielgrzymki, wędrującej po miejscach związanych z martyrologią Romów w regionie tarnowskim[6]. Jego celem jest zachowanie pamięci i uczczenie ofiar kaźni, ale i edukacja oraz promocja kultury romskiej. Na pielgrzymkę, m.in. pod Pomnik Pamięci o Zagładzie Romów, wyrusza zrekonstruowany tradycyjny tabor, który stanowi niewątpliwą atrakcję dla widzów, mediów i mieszkańców mijanych wsi.

W 2002 r. Muzeum zainicjowało projekt edukacyjny, Romskie dzieci w Muzeum, w ramach którego grupy młodych Romów i nie-Romów zwiedzają ekspozycje muzealne oraz w uczestniczą w wykładzie dotyczącym historii i kultury romskiej. Dla beneficjentów projektu przygotowano również prezentacje filmowe, a dla młodszych – zajęcia plastyczne[7].

Ważnymi elementami roku w Muzeum Cygańskim są otwarcie i zamknięcie sezonu romskiego, czyli Romska Wiosna i Romska Jesień. Imprezy odbywają się na dziedzińcu Muzeum, przy ognisku i towarzyszeniu cygańskiej kapeli. Zwykle można wtedy skosztować cygańskiej kuchni a wspaniała atmosfera spotkań – znana jest mieszkańcom Tarnowa, którzy chętnie odwiedzają wówczas Muzeum.

Muzeum uczy o Romach

Muzeum Etnograficzne w Tarnowie było również organizatorem kilku konferencji naukowych (np. w 1993 r. Sytuacja społeczna i polityczna Romów w Polsce, w 1994 r. Stoją wozy kolorowe, 1998 r. Polska egzotyka w polskich muzeach), jak również szeregu spotkań artystyczno-edukacyjnych, mających dodatkowy walor w postaci integrowania młodych Romów z różnych grup oraz Romów i nie-Romów. Pracownicy Muzeum, w ramach zainteresowania tematyką romską, brali udział w projektach międzynarodowych i wyprawach badawczych (np. ekspedycje do Bułgarii w 1998 i 1999). Angażują się w dalsze poszukiwania naukowe i kulturowe, np. poprzez projekt Restoring the European Dimension of the Romani Language & Culture, w którym współpracują z romologami z Bułgarii, Francji, Rumunii, Słowacji i Węgier. Biorą także udział w seminariach i są zapraszani na kulturalne i naukowe imprezy, dedykowane mniejszościom narodowym i etnicznym, zwłaszcza – społeczności romskiej. Współpracują z lokalnymi i zagranicznymi organizacjami mniejszościowymi, także romskimi i romologicznymi, jak również z instytucjami akademickimi, np. Uniwersytetem Pedagogicznym w Krakowie w ramach podyplomowego studium romologii. Muzeum uczestniczy w wymianie wydawnictw oraz umożliwia dostęp do własnych materiałów archiwalnych i biblioteki romskiej. Dzięki konsultacjom oraz materiałom z Archiwum Romskiego w Muzeum powstały liczne prace dyplomowe, magisterskie i doktorskie o tematyce romskiej. Studenci oraz absolwenci odbywali tutaj swoje praktyki naukowe i zawodowe.

W ramach działalności publikacyjnej, Muzeum wydaje m. in. serię “Biblioteka Romska”[8], a od 2008 r. również rocznik naukowy “Studia Romologica”, które na Liście Czasopism Punktowanych Ministerstwo Nauki zajęło świetnie notowaną pozycję, zwłaszcza jak na tak młody rocznik, otrzymując aż 9 punktów.

Muzeum Etnograficzne w Tarnowie należy do nielicznych miejsc w Polsce, w którym młodzi i starzy Romowie uczą się o własnej historii i kulturze. Związek pomiędzy społecznością romską a Muzeum przejawia się w silnej identyfikacji. Romowie niejednokrotnie mówią o Muzeum – amaro Muzeum (‘nasze Muzeum’), co stanowi nie tylko swoistą reklamę tej instytucji, rozpowszechniającą się w społeczności romskiej, ale również powód, by poszerzać i uatrakcyjniać muzealną ofertę.

Przyszłość

Chociaż Muzeum Romskie jest niewielką i właściwie nieformalną jednostką Muzeum Okręgowego, niewątpliwie pełni ważną rolę w promocji i upowszechnianiu romskiej kultury. Jego inicjator, Adam Bartosz, wieloletni dyrektor Muzeum, sprawuje pieczę nad merytoryczną stroną muzealnych działań, a przez lata także intensywnie inwestował w rozwój infrastrukturalny, planując i wdrażając strategie, mające zintensyfikować rozwój i uczynić atrakcyjniejszą ofertę Muzeum – zarówno dla społeczności romskiej, jaki dla nie-Romów, zainteresowanych tematyką cygańską. Istnieją plany, by w przyszłości usamodzielnione Romskie Muzeum zostało przeniesione do nowego (nowo dobudowanego) skrzydła istniejącego budynku, co wraz z powiększoną przestrzenią poszerzyłoby spektrum propozycji dla zwiedzających.

Cyganolodzy z nieformalnego Muzeum Romskiego włączają się również w rozmaite działania zewnętrzne, ukierunkowane na Romów lub opowiadające o nich nie-Romom, np. w ostatnich latach: Romska Akademia Mediów (TVP Kraków i Centrum Aktywizacji Zawodowej Romów, 2014), TAJSA (BWA w Tarnowie i Wrocławiu, Stowarzyszenie NOMADA i in., 2014), Alfabet Romski (Radio RDN Małopolska, 2014), Noc Muzeów – Taborowe życie (Muzeum Regionalne w Szczecinku, 2016), wystawa prac romskich artystów plastyków (Instytut Polski w Wilnie, 20126) oraz ekspozycje w innych muzeach i stowarzyszeniach.

Fotografie: Natalia Gancarz, Adam Bartosz, Dariusz Kobylański, Robert Moździerz